گروهی از غدد یا یاخته هایی هستند که هورمون را تولید می کنند و به وسیله آن فرایند های یاخته ای مانند : واکنش های درون سلولی ،رشد ، تولید مثل و مقابله با شرایط ناگوار در بدن را کنترل می کند.
هیپوفیز در زیر مغز و چسبیده به آن قرار دارد این غده از سه بخش پیشین ، میانی و پسین ساخته شده است .
غده هیپوفیز علاوه بر ترشح هورمون رشد ، با ترشح دیگر هورمون ها فعالیت غدد دیگر مثل غده تیروئید، غده لوزالمعده و غدد شیری و جنسی را کنترل می کند.
از بخش پیشین یا جلویی هیپوفیز 6 هورمون ترشح می شود :
هورمون رشد ( سوماتوتروپ)
هورمون محرک ترشح شیر ( پرولاکتین )
هورمون محرک غده ی تیروئید ( تیروتروپ )
هورمون محرک بخش قشری فوق کلیه ( کورتیکوتروپ ها )
هورمون محرک غدد جنسی ( گنادوتروپ ها )
از بخش میانی هیپوفیز :
هورمون تولید شده از این بخش چندان در بدن انسان اثر گذار نیست ، اما در دوزیستان خزندگان پست باعث تیرگی رنگ پوست آنها می شود. این هورمون محرک ملاتونین و رنگدانه های پوست است.
از بخش پسین هیپوفیز :
هورمون ضد ادراری به نام آنتی دیوروتیک ( ADH ) که موجب بازجذب آب از لوله های نفرونی کلیه ها می شود و از هدر رفتن آب به شکل ادرار جلوگیری می کند.
هورمون اکسی توسین : این هورمون موجب آسان شدن و تسهیل زایمان می شود.
نکته:
بخش پسین هیپوفیز شکل غده ای ندارد، و در واقع بخشی از سیستم عصبی است .
وقتی هورمون ها توسط هیپوتالاموس ساخته می شود با یک مجرا وارد این بخش شده و بعد وارد خون می شود .
درواقع این دو هورمون را هیپوفیز نمی سازد ، سازنده آن هیپوتالاموس و ترشح کننده آن به خون هیپوفیز پسین است.
اثرات هورمون رشد بر بدن :
افزایش رشد استخوان ها و طول قد تا 20 سالگی ، هورمون رشد بر روی نقاط اتصال که غضروفی هستند ( دیافیز و اپی فیز ) اثر کرده با تولید سلولها ی استخوان ساز ، غضروف ها را به استخوان تبدیل می کند.
افزایش جذب کسیم در استخوان ها
افزایش تولید سلول های خونی
بیماری های ناشی از اختلالات هورمون رشد:
1.بیماری کوتولگی(نانیسم): اگر هورمون رشد قبل از بلوغ کم ترشح شود ، باعث کوتاهی قد می شود.
2.بیماری ژیگانتیسم ( غول آسایی ): اگر هورمون رشد قبل از بلوغ زیاد ترشح شود، باعث بلندی بیش از حد قد می شود.
3.بیماری آکرومگالی (زشت پیکری): اگر بعداز بلوغ هورمون رشد زیاد ترشح شود، استخوان ها رشد قطری زیادی خواهند داشت. که باعث تغییر اندام می شود.
تیروئید
مکان غده : این غده در جلوی گردن وزیر حنجره قرار دارد.
نقش غده تیروئید در بدن :
غده تیروئید بوسیله هورمون های خود دو کار زیر را کنترل می کند.
تولید و ذخیره انرژی
تنظیم سوخت و ساز سلول های بدن
در کودکی باعث رشد بهتر اندام ها به ویژه مغز می شود.
در بزرگسالی باعث افزایش هوشیاری می شود.
نام هورمون های غده تیروئید :
تیروکسین. کلسی تونین و تری یدو تیرونین
بیماری های ناشی از اختلالات غده و هورمون ها
کمبود هورمون در جنینی و کودکی: باعث اختلال در رشد مغز ( عقب افتادگی ذهنی ) و رشد و نمو بدن می شود.
اختلال در بزرگسالی : موجب دو بیماری می شود:
کم کاری تیروئید :
که ناشی از کاهش ترشح هورمون های تیروئید است که علائم آن: خستگی و خواب آلودگی ، کاهش ضربان قلب و کند شدن حرکات بدن است.
پرکاری تیروئید :
که ناشی از افزایش ترشح هورمون های تیروئید است که علائم آن: افزایش سوخت و ساز یاخته های بدن و گرمازایی بیش تر، مصرف زیاد اکسیژن و کاهش وزن بدن، افزایش اشتها، خستگی شدید، بی خوابی و تعرق زیاد است.
غده فوق کلیه در بالای کلیه ها و چسبیده به آن قرار دارد . ساختمان آن از دو بخش قشری و مرکزی درست شده است که هر بخش ترشح هورمون های مهمی را به عهده دارد.
نقش اصلی غده فوق کلیه ایجاد آمادگی جهت مقابله با فشارهای روحی و جسمی مثل استرس است . در کنار این وظیفه مهم نقش های دیگری هم دارد که توضیح می دهیم .
بخش قشری فوق کلیه شامل سه لایه است که هرکدام هورمون خاصی ترشح می کنند:
الف) لایه خارجی :
هورمون آلدسترون را ترشح می کند که تنظیم کننده سدیم خون است.
ب) لایه میانی :
هورمون کورتیزول ( عواطف ) را ترشح می کند که بدن را دربرابر ناملایمات مثل عفونت ها ، شوک های عصبی ، مرگ عزیزان و… آماده می کند، این هورمون باعث تجزیه پروتئین ها و افزایش قند خون می شود، تا انرژی لازم سلول ها در این شرایط را فراهم کند.
ج) لایه داخلی :
هورمون جنسی به مقدار کم ترشح می کند.
بخش مرکزی غده آدرنال:
تحت کنترل بخش سمپاتیک از اعصاب خودمختار مرکزی است .
هورمون های این بخش آدرنالین و نورآدرنالین است. این هورمون ها در شرایط ناگوار باعث افزایش ضربان قلب ، افزایش قند خون ، گشاد شدن رگ ها و ایجاد حالت آماده باش در بدن می شوند.
بیماری های ناشی از اختلالات این غده :
افزایش ترشح هورمون ها توسط غده آدرنال: بیماری کوشینگ
کاهش ترشح هورمون های غده آدرنال: بیماری آدیسون
غده پاراتیروئید
غده پاراتیروئید به شکل چهار غده کوچک است که در پشت غده تیروئید قرار دارد.
پاراتیروئید هورمون پاراتورمون را ترشح می کند این هورمون از جنس پروتئین است و موجب افزایش یون کلسیم در خون می شود.
تنظیم و تثبیت میزان کلسیم خون است .( 100میلی گرم در لیتر پلاسما )
چگونگی تنظیم و تثبیت میزان کلسیم خون، بوسیله هورمون پاراتورمون ترشح شده از غده پاراتیروئید:
افزایش بازجذب کلسیم از ادرار
تجزیه بافت استخوانی و آزاد کردن کلسیم به درون خون ( عکس کلسیتونین )
افزایش جذب کلسیم از روده به کمک تحریک و فعال نمودن ویتامین D
نکته :
وجود کلسیم در بدن بسیار لازم است این عنصر علاوه بر استحکام استخوان و دندان باعث عملکرد خوب اعصاب و ماهیچه ها می شود . بنابراین این موضوع اهمیت کار غده پاراتیروئید رانشان می دهد.
غدد جنسی (گنادها)
بلوغ یک دور ه جنسی است بین دوران کودکی و نوجوانی در این زمان تغییراتی در ساختمان بدن و رفتار او ایجاد می شود که منجر به شناسایی دو جنس زن و مرد از یکدیگر می شود.
بروز این تغییرات ناشی از هورمون هایی است که بعداز بلوغ توسط غدد جنسی ترشح می شود و صفاتی را به نام صفات ثانویه ایجاد می نماید.
فرایند بلوغ جنسی در دختران بین 11تا 15 سالگی و در پسران بین 12 تا 16 سالگی رخ می دهد.
انواع غدد جنسی :
در مردان غده بیضه :
دو عدد بیضه در کیسه ای خارج از بدن قرار دارد که هنگام بلوغ فعال شده ضمن تولید سلول جنسی نر (اسپرم ) هورمون جنسی مردانه یعنی تستوسترون را ترشح می کند.
در زنان غده تخمدان :
دو غده تخمدان در محوطه شکم و کنار رحم قرار دارد که هنگام بلوغ فعال شده علاوه بر تولید سلول جنسی ماده ( تخمک ) در هر ماه ، موجب ترشح هورمون استروژن و پروژسترون می شود.
صفات ثانویه :
صفاتی است که بعد از بلوغ بدلیل ترشح هورمون ها و فعالیت غدد جنسی ایجاد می شود و منجر به تفاوت بین زن و مرد می گردد، این صفات در حیوانات نیز بعد از بلوغ رخ می دهد.
صفات ثانویه در مردان: روئیدن مو در صورت و قسمت های دیگر بدن ، بم شدن صدا ، پهن شدن استخوان
هورمون های جنسی: استروژن ، پروژسترون و تستوسترون است که در مردان هورمون تستوسترون بیش تر و در زنان استروژن و پروژسترون بیشتر از هورمون های دیگر است.
تنظیم ترشح هورمون ها :
مقدار هورمون ها بسیار کم است اما همان مقدار کم هم باید به طور دقیق تنظیم و کنترل شود. چراکه اختلال در آن منجر به بیماری می شود.
بسیاری از غدد، مقدار هورمون تولیدی خود را بر اساس ترکیب خون تنظیم می کنند که به آن خود تنظیمی می گویند
توضیحی بیشتر راجع به خود تنظیمی :
بطور مثال وقتی مقدار هورمونی در خون زیاد شود ، این مقدار اضافه گیرنده های عصبی غده هیپوفیز و هیپوتالاموس را تحریک می کند. آنها پس از دریافت پیام، فعال شده، پیام کاهش و مهار ترشح را به غده ترشح کننده هورمون مخابره می کنند و این امر باعث مهار و یا کاهش ترشح هورمون می شود.
در صورت عکس آن هم به همین شکل است ، یعنی با کاهش هورمون موردنیاز در خون ، فرمان افزایش تولید هورمون از هیپوفیز به غده مخابره می شود و ترشح زیاد شده و مقدار هورمون تنظیم می شود.
غده هیپوفیز که زیر نظر هیپوتالاموس ( بخشی از مراکز عصبی ) است. غده هیپوفیز تنظیم و کنترل کننده فعالیت غدد : لوزالمعده ، تیروئید و فوق کلیه است.
بنابراین کارهای بدن با هماهنگی دو دستگاه عصبی و هورمونی انجام می شود.
تدریس در مدارس نمونه دولتی و استعداد های درخشان
مدرس ضمن خدمت فرهنگیان
تولید نرم افزار های آموزشی علوم تجربی متنا ،
مولف کتاب های کمک آموزشی و همکاری با انتشارات منتشران و اقلیم مهر
سلام مبحث جناب عالی .فوق العاده است وتدریستان قابل ستایش .تشکر
ممنون کامل بود عالی بود مرسی.خداقوت
خیلی خوب بود مطالب کامل بود